Muzyka i taniec w Starożytnym Egipcie

Muzyka oraz taniec odgrywały w Kemet bardzo znaczącą rolę. Poza oczywistą funkcją rozrywkową, służyły również w czynnościach kultowych. Starożytni Egipcjanie wierzyli również, iż muzyka oraz taniec posiadają właściwości magiczne - miały one wzmacniać moce dobroczynne i usuwać to, co negatywne.

Przedstawienie muzykantek na ścianie grobowca skryby Nachta w Guma z okresu Nowego Państwa.

Muzyka towarzyszyła Starożytnym Egipcjanom już od Okresu Predynastycznego i przez cały okres trwania Cywilizacji Egipskiej była wszechobecna praktycznie wszędzie - od chłopskich fujarek mających umilić pracę w polu, przez zespoły muzyczne uświetniające przyjęcia dostojników, aż po harfistów w świątyniach.

 Kościany flet z Okresu Predynastycznego.

Najstarsze przedstawienia zespołów muzycznych pochodzą z czasów IV dynastii z okresu Starego Państwa. Wtedy jednak były one złożone głównie z mężczyzn, dopiero z czasem zaczęły powstawać zespoły mieszane i kobiece. Natomiast zespoły taneczne nigdy nie były mieszane; zawsze składały się wyłącznie z kobiet, lub wyłącznie z mężczyzn. Bardzo dużą popularnością cieszyły się zespoły, w których znajdowały się karły, gdyż były one kojarzone z bogiem Besem, patronem m.in. śpiewu, tańca i wesela.

Figurka boga Besa tańczącego i grającego na tamburynie.

Starożytni Egipcjanie znali i używali wszystkie prawie typy instrumentów: chordofony (strunowe), aerofony (dęte), idiofony (perkusyjne) oraz membranofony (bębny).
Wiele z instrumentów miało swoje konkretne przeznaczenie, np. sistrum, instrument kojarzony z boginiami Hathor i Bastet był instrumentem używanym głównie w świątyniach i podczas obchodów świąt religijnych. Wierzono, iż dźwięki sistrum potrafią również odpędzić złe moce. W świątyniach sistrum często towarzyszyła harfa. Na ucztach i świętach państwowych grano zazwyczaj na lutniach, fletach, tamburynach, bębnach, klaskankach i lirach (które w większej mierze były produktem importowanym z Sumeru i początkowo grały na nich tylko kobiety). Trąbek używano często do celów wojskowych, natomiast bębny nadawały rytm wiosłowania wioślarzom oraz kapłanom niosącym barkę z posągiem boga podczas procesji.

Muzykantki, malowidło z grobowca wezyra Rechmirego w Tebach Zachodnich. Nowe Państwo.

Najpowszechniej używanym instrumentem był flet. W Kemet używano jego trzy rodzaje: flet długi, krótki poziomy, oraz podwójny, który powstał z połączenia dwóch poprzednich.
Kolejnym popularnym instrumentem było wcześniej wspomniane sistrum. Instrument ten ma prawdopodobnie związek z mającym korzenie jeszcze w prehistorii rytuałem rytmicznego potrząsania gałązkami trzciny, powodujący szelest mający na celu otworzyć serce dla bogini. Egipcjanie widzieli związek między dźwiękami szeleszczącej trzciny i odgłosami sistrum.

 Starożytne egipskie sistra. Wszystkie są ozdobione wizerunkiem bogini Hathor.

Na numerze 2 i 4 możemy zobaczyć również Ureusze.

Na numerze 3 także przedstawienia Bastet i Besa.

Numer 3 i 4 prawdopodobnie miały drewniane korale, dlatego się nie zachowały.

Co ciekawe, od Starożytnych Egipcjan sistrum zaadaptowali Nubijczycy, a od nich inni czarnoskórzy mieszkańcy Afryki, przez których sistrum (chociaż w znacznie bardziej prymitywnej formie) jest używane do dnia dzisiejszego.

 Współczesne afrykańskie sistra z patyków i kapsli.

Po flecie i sistrum, stosunkowo łatwych w wykonaniu, tanich i ogólnodostępnych, najpopularniejszym instrumentem od czasów Starego Państwa do końca trwania Cywilizacji Egipskiej była harfa. Na przestrzeni wieków zmieniała się i ewoluowała od harf średniej wielkości o 6-7 strunach, do wielkich harf o 20-22 strunach.

Starożytne egipskie harfy (w obu nie zachowały się wszystkie struny). Nowe Państwo.

 Ślepy harfista, malowidło z grobowca skryby Nacht'a. Nowe Państwo.

Taniec towarzyszył ludzkości od zawsze. W Egipcie pierwsze przedstawienia tańczących ludzi odnajdujemy już w prehistorycznej kulturze archeologicznej Nagada I. Z tego okresu pochodzą terakotowe przedstawienia tańczących kobiet z rękoma uniesionymi do góry. Podobne przedstawienia, tym razem na ceramice, pochodzą z okresu Nagada II.

Po lewej: Terakotowa figurka tańczącej kobiety. Nagada I. 

Po prawej: Waza z przedstawieniami tańczących kobiet. Nagada II.

Mieszkańcy Kemet przez taniec wyrażali radość. Grupy tancerzy mogły zarabiać przy praktycznie każdej okazji. Tańczono podczas świąt państwowych i religijnych, przy codziennych rytuałach w większych świątyniach, na ucztach, a czasami nawet na pogrzebach. Wierzono również, że zwierzęta także potrafią tańczyć, np. pawiany tańczyły witając wschód słońca.

Przedstawienie tancerek i harfistek w grobowcu wezyra Meref-nebefa w Sakkarze. Stare Państwo.

Każdy rodzaj tańca miał swoją nazwę:
iba - był to dostojny kroczony taniec sakralny w rytm muzyki; widnieje już na przedstawieniach ze Starego Państwa. Tańczyli go zarówno mężczyźni, jak i kobiety.
ruti - biegany taniec, po raz pierwszy wzmianka o nim pojawia się w "Tekstach Piramid".
hebi - akrobatyczny taniec wykonywany głównie przez kobiety. Pierwsze jego znane przedstawienia pochodzą z początków Nowego Państwa.
muu - taniec wykonywany w czasie obrzędów pogrzebowych. Najstarsze wzmianki o tym tańcu pochodzą z początków Starego Państwa. Prawdopodobnie tańczyli go tylko mężczyźni. Tancerze mieli na głowach charakterystyczne trzcinowe czapki, przypominające białą koronę Górnego Egiptu. Ruchy tego tańca były ściśle określone. Tancerze poruszali się rytmicznie klaszcząc w dłonie i bijąc się w piersi. Czasami przystawali kładąc ręce na udach i potrząsając głowami. Możliwe, że ich nakrycia głowy wydawały wtedy podobny szelest do tego, który miało naśladować sistrum. Sam taniec miał wyrazić żal po stracie zmarłego oraz prośbę skierowaną do bogów o przyjęcie zmarłego na Pola Trzcin. Prawdopodobnie wywodził się on jeszcze z obrzędów prehistorycznych. 
czeref - był tańczony w parach. Tancerze wykonywali określone figury trzymając się za ręce i odsuwając się od siebie. Pierwsze przedstawienia tego tańca pochodzą z okresu Starego Państwa. 
keskes - żywiołowy, spontaniczny i rytmiczny taniec pochodzący z Nubii. Osoby go tańczące zazwyczaj były odziane w tradycyjne stroje nubijskie, bardzo różne od egipskich.

Taniec muu w charakterystycznych trzcinowych czapkach.

Starożytni Egipcjanie uważali również, że taniec i śpiew są niezwykle miłe bóstwom. Najczęściej tańczono dla Hathor, Bastet oraz Besa z racji tego, iż to oni patronowali owym czynnościom oraz byli patronami rzeczy radosnych. Na ścianie świątyni w Denderze zachowała się jedna z pieśni do Hathor:
Muzykujemy dla Ciebie, Hathor.
Tańczymy dla Twego majestatu, Hathor. (...)
Jesteś Władczynią radości, Panią tańca (...)
Władczynią korowodu, (...) Panią skoków.
Jesteś Władczynią wieńca, Panią tańca (...)
Radujemy się przed Tobą, muzykujemy dla Ciebie.
Twoje serce wykrzykuje z radości, widząc nasze czyny.*

Bogini Hathor, malowidło z grobowca królowej Nefretari. Nowe Państwo.

Znany jest również Hymn do bogini Bastet:
O Bastet, umiłowana Bogini,
Pani pomyślności i szczordości, córo Boga Słońca
wytęp zło udręczające nasze dusze,
tak jak zwalczasz węża Apopisa.
 
Z Twym niezwykłym sprytem
ostrzegaj nas przed posunięciami wszystkich,
którzy dopuszczają się okrucieństw
i strzeż przed nimi Twe potomstwo, Dzieci Światłości.
 
Obdarz nas radością
z Twej pieśni i tańca
i ochraniaj nas w miejscach odosobnionych,
przez które musimy kroczyć.**

 

 Wykonana z brązu figurka bogini Bastet dzierżącej w dłoni sistrum. Epoka Późna.

Jednak czym byłoby mówienie o muzyce bez jej posłuchania? Poniżej znajduje się kilka rekonstrukcji starożytnych egipskich utworów.

Pieśń miłosna w wykonaniu Petera Pringle. 

(Podmiot liryczny zwraca się do ukochanej "siostro". Nie jest ona jego biologiczną siostrą, w Starożytnym Egipcie "siostrą" nazywano kobiety, które się kochało, na różny sposób)

Hymn do Ozyrysa w wykonaniu Michaela Levy.

Zbiór różnych pieśni oraz utworów instrumentalnych zrekonstruowanych z inicjatywy Michaela Athertona.

Zainteresowanym polecam również sprawdzić kanały, z których pochodzą utwory, gdyż jest tam więcej historycznej muzyki, nie tylko Egipskiej. 

Sistrum z wizerunkiem Bastet z Okresu Ptolemejskiego.

* - tłumaczenie z czasopisma Egipt - Tajemnice Starożytnych cywilizacji nr.8

** - tłumaczenie wykonała Duana na podstawie tłumaczenia angielskiego oraz francuskiego z języka staroegipskiego. Kopiowanie niekomercyjne zezwolono, z uznaniem autorstwa oraz źródła.

*** - na wszystkie zdjęcia można kliknąć, aby je powiększyć.